Еуропадағы медициналық каннабистің тарихы — шытырман оқиғаларға толы романға лайықты оқиға, көтерілу, құлдырау және күтпеген өзгерістермен. Антикалық дәрігерлер оны әмбебап ауырсынуды басатын құрал ретінде қолданғаннан бастап, ортағасырлық монахтар оның негізінде рецепттерді сақтап, 19 ғасыр фармацевтері оны ресми анықтамалықтарға енгізгенге дейін, бұл өсімдік көптеген ғасырлар бойы медициналық практикада маңызды орын алды. Алайда, 20 ғасыр жағдайды өзгертті: каннабис тыйым салынды, фармакопедиядан алынып тасталды және ондаған жылдар бойы медициналық кабинеттерден жоғалып кетті.
Бүгінгі күні ол жаңа танымалдық кезеңін бастан кешіріп жатыр. Ғылыми зерттеулер оның созылмалы ауру, эпилепсия, склероздың таралуы және онкологиялық ауруларды емдеудегі тиімділігін растауда. Көптеген елдер оның медициналық қолдануын заңдастырып жатыр, ал фармацевтикалық компаниялар каннабиноидтар негізіндегі стандартталған дәрі-дәрмектерді әзірлеуде.
Не себепті ғасырлар бойы халықтық және ресми медицинаның маңызды құрамдас бөлігі болып келген өсімдік кенеттен қатаң тыйым салынды және кейіннен денсаулық сақтау саласына қайта оралды? Бұл сұраққа жауап беру үшін өткенге көз жүгіртіп, каннабистің антикадан бүгінгі күнге дейінгі жолын бақылау қажет.
Каннабис антикада: философтар мен жауынгерлер үшін дәрі
Ежелгі грек және рим медицинасының өзінде каннабис ауырсыну, қабыну және құрысуларды емдеуде кеңінен қолданылған құнды дәрі ретінде бағаланған. Грек дәрігері және натуралист Диоскорид, I ғасырда жазылған Materia Medica атты маңызды еңбегінде оның қасиеттерін егжей-тегжейлі сипаттап, ауырсынуды басатын және қабынуға қарсы әсерін атап өткен. Каннабис көгерген жерлерде, ісіктерде және буын ауруларында, сондай-ақ бас ауруын жеңілдету үшін қолданылған.
Римдік дәрігер және философ Клавдий Гален (II ғасыр) каннабисті асқазан аурулары мен ас қорыту проблемалары кезінде қолдануды ұсынған, конопля дәндерінің жиі тағам ретінде тұтынылатынын атап өткен. Сол уақытта римдік ғалым және жазушы Плиний Старший өзінің «Табиғи тарих» еңбегінде каннабис шырыны буын ауруларын жеңілдетіп, подаграға көмек беретіні туралы мәлімдеген.
Алайда каннабис тек философтар мен дәрігерлердің медициналық тәжірибесінде ғана емес, әскери медициналарда да қолданылған. Жараланған жауынгерлер каннабис негізіндегі майларды жараларды өңдеу және зақымданған тіндердің жазылуын жеделдету үшін пайдаланған. Сонымен қатар, емшілер мен дәрігерлер каннабис тұнбалары мен қайнатпаларын ұйқысыздық, жүйке аурулары және алаңдаушылық кезінде жазып беріп, жауынгерлер мен саяхатшыларға күшін тезірек қалпына келтіруге мүмкіндік берген.
Орта ғасырлар: монастырь медицинасымен және халықтық рецепттермен танысу
Рим империясының құлауынан кейін Еуропада медицина терең дағдарысқа ұшырады, бірақ каннабистің емдік қасиеттері туралы білімдер монастырларда сақталып қалды, олар медициналық практиканың негізгі орталықтарына айналды. Бенедиктиндік монахтар тек теологияны ғана емес, дәрігерлік мамандықты да меңгеріп, каннабисті жараларды емдейтін майларда, қабынуларға қарсы компрессаларда және ауырсынуды басатын тұнбаларда қолданды. Монастырь ауруханаларында оны тері ауруларына, ревматизмге және бас ауруларына қарсы пайдаланды.
Еуропадан бөлек, каннабис араб медицинасында да кеңінен қолданылған, мұнда оны ауырсынуды басатын, қабынуға қарсы және тыныштандыратын құрал ретінде пайдаланды. Ұлы дәрігер және философ Авиценна (Ибн Сина) өзінің «Медицина ғылымының каноны» еңбегінде оның қасиеттерін сипаттап, тыныштандыратын әсері, спазмдарды жеңілдету және ауырсынуды басу қабілетін атап өткен. IX–XI ғасырларда оның еңбектері латын тіліне аударылып, еуропалық дәрігерлер арасында тараған, бұл каннабистің батыс медицинасына қайта оралуына әкелген.
Монастырь медицинасынан бөлек, каннабис халықтық рецепттерде де кеңінен қолданылған. Ауыл емшілері тұмау, іш ауруы, құрысулар мен жүйке ауруларына қарсы қайнатпалар мен тұнбалар дайындаған. Халықтық тәжірибеде каннабисті жиі басқа шөптермен қосып, оның емдік әсерін күшейту үшін пайдаланған.
Қайта өрлеу дәуірі: білімдер мен фармакопеяларды жүйелеу
XVII–XVIII ғасырлар ғылыми қайта өрлеу кезеңі болып табылады, онда медицина мен ботаника жылдам дамыды. Осы кезеңде каннабис қайтадан дәрігерлердің назарын аударды, олар дәрілік өсімдіктер туралы білімді жүйелеуге және олардың тиімділігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеуге тырысты.
1621 жылы ағылшын дәрігері және ғалымы Роберт Бертон өзінің «Меланхолияның анатомиясы» еңбегінде каннабисті депрессия және алаңдаушылықты емдеуге арналған құрал ретінде атаған, бұл оның психоэмоционалдық жағдайға әсері туралы алғашқы жазбаша дәлелдердің бірі болды. Француз жазушысы және дәрігері Франсуа Рабле, фармакология саласында терең білімге ие бола отырып, оны құрысулар мен ауырсынулар үшін қолдануды ұсынған, оның ауырсынуды басатын қасиеттерін атап өткен.
XVIII ғасырда ботаниктер мен фармацевтер каннабисті түрлі еуропалық елдердің ресми фармакопеяларына енгізе бастады. Оны невралгиялар, ұйқысыздық және қабынуларға қарсы тиімді ауырсынуды басатын және тыныштандыратын құрал ретінде мойындады. Сол уақыттағы дәрігерлік тәжірибелерде каннабис тұнбалары мен экстрактілері созылмалы ауырсынулар, мигреньдер және құрысуларды емдеуде қолданылды, ал оның ұйықтататын және босаңсытатын қасиеттері уақыт өте келе көптеп танылып жатты.
XIX ғасыр: медициналық каннабис дәріханаларда
Медициналық каннабисті зерттеу мен қолданудағы шынайы төңкеріс XIX ғасырда орын алды, бұл уақытта ғалымдар оның емдік қасиеттерін жүйелі түрде зерттеуді бастады. Осы процесте маңызды рөл атқарған фигуралардың бірі — ирландиялық дәрігер Уильям Брук О’Шонесси, ол Британдық Үндістанда жұмыс істеп, дәстүрлі үнді емдеу әдістерін зерттеп, каннабистің қолданылуына назар аударған. 1839 жылы ол өзінің зерттеулерінің нәтижелерін жариялап, каннабис құрысулар, бұлшықет құрысулары, созылмалы ауырсыну және қабыну ауруларында тиімді көмектесетінін дәлелдеген.
О’Шонесси еңбектері жарияланғаннан кейін каннабиске деген қызығушылық күрт артты. XIX ғасырдың ортасында оның негізіндегі препараттар Ұлыбритания, Франция және Германияның дәріханаларына жаппай түсе бастады. Каннабис тұнбалар, экстрактілер мен ұнтақтар түрінде қолданылды, оны ұйықтататын, ауырсынуды басатын және қабынуға қарсы құрал ретінде тағайындады. Дәрігерлер каннабис негізіндегі препараттарды невралгиялар, мигреньдер, ұйқысыздық және ревматизм кезінде, сондай-ақ онкологиялық науқастарда ауырсынуды жеңілдету үшін жазып берді.
1870 жылдары фармацевтикалық компаниялар стандартталған препараттарды шығара бастады, бұл каннабисті медициналық қолдануды одан әрі ыңғайлы етті. Осы кезеңде каннабис Еуропаның дәріханаларында ең көп тараған дәрілік құралдардың біріне айналды.
XX ғасыр: тыйым салу дәуірі
Каннабис Еуропа медицинасына мықтап енгендей болғанымен, XX ғасыр өз радикалды түзетулерін енгізді. Саяси және әлеуметтік факторлардың әсері ғылыми мәліметтерден басым болды, және каннабис әдеттегі дәрілік құралдан заңсыз затқа айналды.
Оның медициналық қолданылуына алғашқы ауыр соққы 1925 жылы Женевада өткен Халықаралық опий конференциясында берілді, онда каннабис бақылаудағы заттар тізіміне енгізілді. Бұл шешім көп жағдайда АҚШ бастамашылық еткен жаһандық антиесірткі саясатының нәтижесі болды, сол кезеңде каннабиске қарсы теріс насихат белсенді түрде тарай бастады.
Алайда халықаралық деңгейде толық тыйым 1961 жылы орын алды, сол кезде БҰҰ Құрамды есірткі заттар туралы конвенцияны қабылдады. Осы құжатқа сәйкес каннабис күшті әсер ететін есірткілермен теңестіріліп, көптеген елдерде медициналық айналымнан шығарылды. Бұл каннабисті фармакопеялардан шығару, оның өндірісіне және зерттелуіне тыйым салу, сондай-ақ таратуға қатал санкциялар салу дегенді білдірді.
Халықаралық нормалардың қысымымен дәрігерлер каннабисті қолданудан бас тартуға мәжбүр болды, оның тиімділігі дәлелденгеніне қарамастан. Оның орнына медициналық практикада синтетикалық ауырсынуды басатын дәрілер, тыныштандыратын препараттар және опиоидтар жаппай қолданылуға бастады. XX ғасыр фармакологиясы химиялық жолмен синтезделген дәрілерге ауысты, бұл каннабисті ресми медицинаның сыртында қалдырды.
Осылайша, бірнеше онжылдық ішінде мыңдаған жылдар бойы медициналық мақсатта қолданылып келген өсімдік медициналық практикадан толықтай шығарылды. Бірақ ғасырдың соңына қарай жағдай өзгеріп, оның реабилитациясына алғашқы қадамдар жасала бастады, жаңа ғылыми зерттеулер мен қоғамдық қысымның арқасында.
XXI ғасыр: ғылыми қайта өрлеу және заңдастыру
Алайда тыйымдар мәңгіге созылмады. Ғылыми мәліметтердің жиналуы және науқастар мен дәрігерлердің қысымының өсуімен медициналық каннабистің реабилитациясы басталды. Бұл процесте маңызды рөлді оның созылмалы ауырсынулар, эпилепсия, склероздың таралуы және онкологиялық аурулар кезінде тиімділігін растайтын жаңа зерттеулер атқарды.
Заңдастыруға алғашқы қадамдарды Германия мен Нидерланды жасады. 2001 жылы Германия каннабисті ғылыми зерттеулерде қолдануға рұқсат берді, ал 2017 жылы оның медициналық қолданылуын ресми түрде заңдастырып, дәрігерлерге каннабиноидтар негізіндегі препараттарды науқастарға жазып беруге мүмкіндік берді.
Франция 2013 жылы каннабисті шектеулі жағдайларда медициналық мақсатта қолдануға мүмкіндік берді. 2018 жылы Ұлыбритания заңнаманы қайта қарап, эпилепсия, созылмалы ауырсыну және басқа да ауыр аурулардан зардап шегетін науқастарға каннабис тағайындауға рұқсат берді.
Бүгінгі таңда медициналық каннабис Еуропа Одағындағы көптеген елдерде қайтадан заңды, оның ішінде Нидерланды, Италия, Португалия, Чехия және Дания бар. Көптеген елдерде каннабис өндірісі мен сатылымын реттейтін мемлекеттік бағдарламалар енгізілген, бұл препараттардың сапасы мен дозасын бақылауды қамтамасыз етеді.
Нәтижесінде фармацевтикалық компаниялар каннабиноидтар негізіндегі жаңа дәрілерді белсенді түрде әзірлеуде, ал олардың қолданылу саласындағы зерттеулер тереңдей түсуде. Каннабис денсаулық сақтау жүйесіне қайта оралуда, бірақ ғылыми негізде, стандартталған және бақыланатын түрде, XXI ғасыр медицинасында жаңа перспективалар ашылып келеді.
Қорытынды: келешек не болмақ?
Медициналық каннабистің тарихы тыйымдар мен алдын ала пікірлердің ғылыми прогресті мәңгілікке тоқтата алмайтынын айқын көрсетеді. XX ғасырда ұзақ уақыт шектеулер болғанымен, XXI ғасыр каннабистің медицинаға оралу дәуірі болды, бірақ жаңа ғылыми дәлелдемелер мен фармакологиялық стандарттау деңгейінде.
Қазіргі зерттеулер каннабиноидтардың созылмалы ауырсынулар, эпилепсия, склероздың таралуы, онкологиялық және неврологиялық ауруларды емдеудегі тиімділігін растауда. Фармацевтикалық технологиялардың дамуы препараттарды дәл дозалауды жасауға мүмкіндік береді, бұл өткен уақыттағы жағымсыз әсерлерді болдырмайды.
Алдағы уақытта медициналық каннабиске не болады? Келесі онжылдықтарда оны денсаулық сақтау жүйесінде қолдану көлемінің ұлғаюын күтуге болады. Қазіргі уақытта қатал шектеулер қойған елдер, Германия, Ұлыбритания, Нидерландтар және басқа да ЕО елдерінің үлгісін көрсетіп, заңнамаларын қайта қарауы ықтимал.
Мүмкін, өте жақын арада каннабис дау-дамайдың тақырыбы болмай, фармакология мен медицинада өзінің заңды орнын алады — бұл жүздеген жылдар бойы тыйым салынғанға дейін болғандай.
Дереккөздер:
- History of medical cannabis. Wikipedia, The Free Encyclopedia.
- Medicinal use of cannabis in Europe. EMBO Reports.
- The History of Medical Cannabis. Lab Manager.
