1960-жылдар өзгерістер, еркіндік пен эксперименттердің дәуірі ретінде тарихта қалды. Бұл ғылым, өнер және мәдениет арасындағы шекаралар жойылып, қоғам өзін-өзі түсіну мен жаңаша жолдарды іздеген кезең болды. Музыка, хиппи және психоделиктер сол уақыттың символына айналып, ескі догмалардан арылып, жаңа бағыттарға ұмтылған радикалды ізденістің рухын көрсетті. Алайда, контрмәдениеттің айқын ұрандары мен түрлі-түсті көріністерінің артында басқа, аса танымал емес, бірақ маңызды оқиға жасырын еді.
Бұл оқиға ғылыми, өршіл және сонымен бірге даулы болды. Оның басты эпизодтарының бірі Гарвард псилоцибин жобасы болды — бұл революцияны ғылым мен қоғамға алып келеміз деген уәдемен басталған эксперимент. Оның мақсаты психоактивті заттардың, соның ішінде псилоцибиннің санаға әсерін зерттеумен шектелмеді. Жоба бұдан да үлкен нәрсені көздеді: адамдардың қабылдау негіздерін өзгерту, психологиялық қиындықтарды жеңуге көмектесу және тіпті әлеуметтік қарым-қатынастарды жаңғырту.
Алайда, бұл ауқымды мақсаттарға жету жолында елеулі кедергілер пайда болды. Үміттер күмәнға, одан кейін бұл бастаманың аяғына нүкте қойған әшкерелеулерге ұласты. Гарвард псилоцибин жобасы психоделиктерді зерттеудің тарихындағы ең даулы беттердің бірі болып қана қоймай, сонымен қатар энтузиазм, амбициялар мен жауапсыздықтың қауіпті үйлесімі туралы сабақ болды.
Қалай басталды: шамандардан зертханаларға дейін
Псилоцибиннің ғылыми феномен ретінде тарихы мексикалық шамандардың ежелгі дәстүрлерінен бастау алады. «Сиқырлы саңырауқұлақтарды» пайдалану олардың ритуалдарында ғасырлар бойы әлемнің қалған бөлігі үшін құпия болып келді. Бірақ бұл жұмбақ 1957 жылы этноботаник Гордон Уоссонның Life журналында сенсациялық мақаласын жариялауымен ашыла бастады. Ол Мексиканың бір ауылына жасаған сапарын сипаттап, Psilocybe тұқымдасына жататын саңырауқұлақтар қолданылған шамандық ритуалға қатысқанын баяндады. Уоссон өз рухани озаренияларын бөлісіп, олардың жай ғана қабылдауды өзгертпегенін, бүкіл әлеммен трансценденттік бірлікті сезіну тәжірибесі болғанын жазды.
Бұл мақала саңырауқұлақтарға және олардың белсенді заты — псилоцибинге деген үлкен қызығушылықтың катализаторы болды. Ғалымдар мен фармацевтер бұл затқа тез назар аударып, оны тек қабылдауды уақытша өзгертудің құралы ғана емес, психикалық ауруларды емдеудің, мысалы, депрессия мен мазасыздықты жеңудің, сондай-ақ адам санасының күрделі механизмдерін түсінудің кілті ретінде көрді.
Жаңашыл көзқарастарымен танымал Sandoz фармацевтикалық компаниясы псилоцибинді жүйелі түрде зерттеуді алғашқылардың бірі болып қолға алды. 1950-жылдардың аяғында компания бұл затты зертханалық жағдайда синтездеп, тұрақты сапа мен зерттеулер үшін қолжетімділікті қамтамасыз етті. Sandoz псилоцибинді жетекші зерттеу орталықтары мен университеттерге таратып, ғалымдарға оны академиялық эксперименттер аясында зерттеуді ұсынды.
Сол зерттеу орталықтарының бірі Гарвард университеті болды, мұнда екі жас психолог — Тимоти Лири мен Ричард Алперт алғаш рет псилоцибинмен танысты. Олар үшін бұл зат тек ғылыми қызығушылық нысаны ғана емес, әлдеқайда үлкен мүмкіндіктер ашатын құрал болды. Лири мен Алперт псилоцибинді тек сана туралы ғылымды өзгертетін емес, сонымен бірге қоғамды өзгертетін құрал ретінде қарастырды. Олар психоделиктердің адамдарға күнделікті ойлау шеңберінен шығуға, психологиялық кедергілерді жеңуге және тіпті әлеуметтік қарым-қатынастарды үйлесімді ете алатынына сенді.
Миссия: әлемді өзгерту
Тимоти Лири тек зерттеуші ғана емес, шекараны кеңейтуді көздеген, дәстүрлі ғылым шеңберінен шығуға ұмтылған миссиясы бар визионер адам болды. Лири үшін псилоцибин тек ғылыми қызығушылық нысаны ғана емес, қоғамды трансформациялаудың мүмкіндігі еді. Ол Гарвардтағы әріптесі әрі пікірлесі Ричард Алпертпен бірге заманының ең амбициялық ғылыми бастамаларының бірі саналатын Гарвардтық псилоцибин жобасын құрды. Олардың мақсаты психоделиктердің қабылдау мен мінез-құлыққа әсерін зерттеумен шектелмей, адамның санасын, тіпті қоғамның табиғатын өзгерту жолдарын табу болды.
Лири мен Алперт психоделиктердің терапевтік әлеуетіне шынайы сенді. Олар псилоцибиннің депрессияны, алкоголизмді және басқа да тәуелділік түрлерін емдеуге, сондай-ақ адамдарға терең ішкі қақтығыстарын жеңуге көмектесетінін айтты. Олардың амбициясы әлеуметтік мәселелерге де жетті: зерттеушілер психоделиктерді сотталғандарды қайта әлеуметтендіруде қолдануға болады деп есептеді. Бұл заттар олардың өмірлік басымдықтарын қайта қарауға және жаңа өмір бастауға көмектеседі деп сенді.
Олардың жұмысының ең танымал эпизодтарының бірі «Конкорд эксперименті» болды. Бұл жоба аясында Лири мен Алперт псилоцибиннің сотталғандардың қайта қылмыс жасау деңгейін төмендете алатынын анықтауға тырысты. Эксперименттер бақылаулы жағдайда жүргізілді: қатысушыларға псилоцибин дозасы берілді, содан кейін олар терең өзін-өзі талдау және бастан өткерген тәжірибелерді талқылау сеанстарынан өтті.
Нәтижелер төңкеріс жасағандай көрінді. Экспериментке қатысқан көптеген сотталғандар өмірлеріне, мінез-құлқына және айналасындағы адамдармен қарым-қатынастарына жаңа көзқараспен қарауға мәжбүр болғанын айтты. Статистика да бұл жетістікті растады: экспериментке қатысушылардың арасында қайталанған құқық бұзушылық деңгейі шын мәнінде төмендегені байқалды. Бұл деректер псилоцибиннің әлеуметтік реабилитацияның қуатты құралы бола алатынына үміт сыйлады.
Лири мен Алперт үшін «Конкорд эксперименті» жай ғылыми жоба емес еді — бұл психоделиктердің адамдарға құндылықтарын қайта қарауға, ескі көзқарастар шеңберінен шығуға және жаңа перспективалар табуға көмектесе алатынын дәлелдеген жұмыс болды. Олар мұндай тәжірибелер жеке адамдардың өмірін ғана емес, сонымен қатар үйлесімді қоғам құруға ықпал ете алады деп сенді.
Кешірілмеген қателіктер
Тимоти Лири мен Ричард Алперттің өршіл мақсаттарына және уәде еткен нәтижелеріне қарамастан, олардың жұмыс әдістері көптеген күмән мен сынға ұшырады. Олардың зерттеу жүргізу тәсілдері қатаң академиялық стандарттарға сәйкес келмеді. Экспериментке қатысушыларды іріктеу жүйесіз жүргізілді, бұл таңдауды репрезентативсіз етті, ал бақылау топтары не мүлдем болмады, не жеткілікті түрде ұйымдастырылмады. Мұның бәрі алынған нәтижелердің сенімділігін төмендетіп, әріптестері тарапынан күмән тудырды.
Сонымен қатар, Лири мен Алперт өздері де эксперименттерге белсенді қатысып, қатысушылармен бірге псилоцибин қолданған. Олар бұл фактілерді жасырмады, бірақ бұл ғылыми объективтілікті бұзу айыбына басты себептердің бірі болды. Зерттеушілер деректерді сырттан талдау орнына, процестің өзіне қатыса отырып, ғылыми зерттеуден гөрі жеке тәжірибе іздеу сияқты көрінді.
1962 жылы жанжал туындады: студенттік The Crimson газеті бірқатар әшкерелеуші мақалалар жариялап, көптеген бұзушылықтарды атап өтті. Журналистер жобаға ашықтық пен этиканың жоқтығын айыптады: эксперименттерге қатысқан студенттер көбінесе ықтимал қауіптер туралы толық ақпарат алмады, ал процесті бақылау минималды деңгейде болды. Бұл материалдар кеңінен резонанс тудырды, Гарвардта болып жатқан жағдай туралы білген қоғам шошып қалды.
Ата-аналар ерекше наразылық білдірді. Олардың көзқарасында, балаларын психоделиктермен тәжірибелерге қатыстыру сенім мен академиялық жауапкершілікті бұзу болып көрінді. Әрбір жаңа жарияланыммен қысым күшейе түсті, ал қоғамдық пікір Лири мен Алперттің эксперименттерін айыптауға көбірек бейімделді.
Қоғам, баспасөз және ғылыми қауымдастық тарапынан қысымға ұшыраған Гарвард әкімшілігі батыл шаралар қабылдауға мәжбүр болды. 1963 жылы жоба ресми түрде жабылды, ал Тимоти Лири мен Ричард Алперт қызметтерінен айырылды. Өзін әлемдегі ең беделді академиялық институттардың бірі ретінде сақтауға ұмтылған университет үшін бұл қажетті қадам болды. Гарвард бұл жобадан ресми түрде алыстап, осындай эксперименттердің енді университет қабырғасында жүргізілмейтініне баса назар аударды.
Өткен сабақтар мен болашаққа көзқарас
Гарвард псилоцибин жобасы өз сәтсіздігіне қарамастан, психоделиктерді ғылыми тұрғыда зерттеу және қоғамда қабылдау тәсілдеріне әсер етіп, өз мұрасын қалдырды. Бұл жоба зерттеушілер үшін маңызды сабақ болды: эксперименттің сәтті болуы үшін ғылыми этика мен әдістеме стандарттарын қатаң сақтау қажет. Тимоти Лири мен Ричард Алперт жіберген қателіктер мұндай зерттеулерді жүргізгенде ашықтықты, объективтілікті және қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңыздылығын ерекше атап көрсетті.
Ғылым психоделиктерді зерттеуге қайта оралуы үшін ондаған жылдар қажет болды. Бүгінгі күні псилоцибинге қайтадан үлкен назар аударылуда, бірақ қазіргі зерттеулер өткеннің сабақтарын ескере отырып жүргізілуде. XXI ғасырда псилоцибин депрессия, посттравматикалық стресс бұзылысы (ПТСР), мазасыздық және тәуелділік сияқты күрделі психикалық ауруларды емдеудің перспективалы құралы ретінде қарастырылады.
Джонс Хопкинс университеті, Лондондағы Империялық колледж және басқа да жетекші институттар сияқты қазіргі зерттеулер псилоцибиннің тиімділігін ғылыми хаттамаларды қатаң сақтау арқылы дәлелдейді. Мұндай зерттеулерге қатысушылар мұқият іріктеледі, ал эксперименттер бақыланатын ортада өткізіледі. Процестің ажырамас бөлігі медициналық бақылау ғана емес, сондай-ақ қатысушылардың тәжірибелерін қауіпсіз түсініп, оларды өміріне бейімдеуіне көмектесетін психотерапиялық қолдау болып табылады.
Бұл зерттеулердің нәтижелері таңғаларлық. Клиникалық сынақтар көрсеткендей, псилоцибинді психотерапиямен үйлестіріп бір рет қолданудың өзі стандартты емдеу әдістеріне жауап бермеген пациенттердің жағдайын айтарлықтай жақсарта алады. Мысалы, Джонс Хопкинс университеті жүргізген зерттеулерде депрессия мен мазасыздықтың белгілері айтарлықтай жеңілдеген жағдайлар тіркелді, және көптеген пациенттер терапиядан бірнеше ай өткен соң да оң өзгерістерді сезінді.
Психоделиктерге деген қоғамдық көзқарас та өзгере бастады. 2020 жылы Орегон АҚШ-тың псилоцибинді терапиялық мақсатта заңдастырған алғашқы штаты болды. Одан кейін Колорадо да бұл қадамды жасады, ал психоделиктерді заңдастыру мен реттеу мәселесі басқа аймақтарда да талқылана бастады. Бұл қадам қоғамның психоактивті заттарға деген көзқарасын қайта қарауға дайын екенін және оларды қауіп ретінде емес, адамдарға көмектесудің құралы ретінде қарастыратынын көрсетті.
Гарвард псилоцибин жобасының маңызы
Гарвард псилоцибин жобасы — бұл тек ғылым тарихындағы эпизод емес, сондай-ақ тіпті сәтсіздіктер прогреске жету жолында маңызды қадам бола алатынын еске салатын жарқын мысал. Бұл оқиға энтузиазм, амбиция және жаңа көкжиектерді ашуға деген ұмтылыс ғылыми бастамаларды бұзып жібере алатынын, егер олар қатаң әдістемелік негіз бен жауапкершілікпен сүйемелденбесе, көрсетті. Бірақ бұл сонымен қатар қателіктер мен жанжалдар болашақ ашылымдар үшін негіз қалыптастырып, дамуды ынталандыратыны туралы әңгіме.
Тимоти Лири мен Ричард Алперттің жобасы ғылым, мәдениет және жеке ізденістер арасындағы шекаралар бұлыңғыр болған эксперименттер дәуірінің символына айналды. Олардың жұмысы жоғары идеалдар мен революциялық идеялардан басталды: олар псилоцибиннің тек емдеп қана қоймай, сонымен қатар сананы өзгертіп, адамзат үшін жаңа перспективалар ашатынына сенді. Алайда ғылыми қатаңдықтың болмауы мен этикалық стандарттардың бұзылуы жобаның сәтсіздігіне алып келіп, психоделиктерді зерттеуді бірнеше жылға артқа тастады.
Соған қарамастан, Гарвард жобасының тарихы болашақ зерттеушілер үшін өте құнды болды. Ол батылдықты жауапкершілікпен, ал энтузиазмды ғылыми қатаңдықпен үйлестірудің маңыздылығын көрсетті. Бұл сабақтар қазіргі заманғы зерттеулердің іргетасына айналды, олар өткеннің қателіктерін қайталамайды. Бүгінгі күні ғалымдар қатаң хаттамаларға сүйеніп, тәуекелдерді ескере отырып, психоделиктерді зерттеуде жаңа қадамдар жасап, олардың психикалық ауруларды емдеудегі әлеуетін ашып жатыр.
Гарвард жобасы ғылыми ашылымдардың күрделі табиғаты туралы қоғамға еске салу болды. Бұл ізденіс барысында тәуекел мен сәтсіздік ажырамас бөлік екенін, ал қателіктер жаңа білімге жету жолындағы маңызды кезең екенін көрсетті. Бүгінгі күні психоделиктер терапиялық құрал ретінде мойындала бастағанда, олардың даулы өткеннен перспективалы қазіргіге дейінгі жолы ғылымның өз қателіктерінен сабақ ала алатынын көрсететін маңызды символға айналды.
Бұл оқиға тек ғалымдар үшін ғана емес, сонымен қатар адам санасының табиғаты мен оны зерттеу тәсілдеріне қызығушылық танытатын барлық адамдар үшін маңызды. Ол ең даулы және екіұшты эпизодтардың өзінде прогреске негіз болатын элементтерді табуға болатынын, бұл бір күні миллиондаған адамдардың өмірін өзгертетінін еске салады.
Дереккөздер:
- "Harvard Psilocybin Project." Wikipedia.
- "Concord Prison Experiment." Wikipedia.
- "Timothy Leary." Department of Psychology - Harvard University.
